بازنگری مطالعات سد خاکی سواره شهرستان مشگینشهر – از طراحی تا اجرا
مقدمه
سدها از اساسیترین زیرساختهای تأمین منابع آبی به شمار میروند که به مدیریت آب و توسعه پایدار کمک میکنند. در این راستا، پروژه سد خاکی سواره در شهرستان مشگینشهر یکی از طرحهای شاخص استان اردبیل است که با هدف تأمین آب کشاورزی و بهبود معیشت ساکنان منطقه اجرا شده است. این مقاله به بازنگری مطالعات سد خاکی سواره شهرستان مشگینشهر پرداخته و مراحل مختلف طراحی، انتخاب ساختگاه، نوع سد، ساختار و هزینههای اجرای این طرح را مورد بررسی قرار میدهد.
موقعیت جغرافیایی و اهداف سد خاکی سواره
موقعیت و راههای دسترسی:
روستای سواره در شمال مشگینشهر استان اردبیل و در فاصله 17 کیلومتری این شهر قرار دارد. این منطقه با دسترسی به اراضی کشاورزی مستعد و منابع آب فراوان، از پتانسیلهای زیادی برای توسعه بهره میبرد. دسترسی به روستا از طریق راههای اصلی مشگینشهر به اردبیل امکانپذیر بوده و کل مسیر آسفالت است.
اهداف سد خاکی سواره:
سد خاکی سواره با هدف تأمین آب پایدار برای 400 هکتار اراضی کشاورزی و کمک به رفع مشکلات کمآبی منطقه احداث شده است. این طرح با استفاده از آب چشمههای بالادست در فصول غیر زراعی، تأمین آب اراضی زراعی را تضمین کرده و نقش مهمی در جلوگیری از مهاجرت روستاییان به مناطق شهری و بهبود معیشت آنان ایفا میکند.
تحلیل شرایط آب و هوایی و منابع آبی روستای سواره
شرایط اقلیمی و میزان بارش:
شهرستان مشگینشهر از نظر اقلیمی، زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل دارد. متوسط بارش سالانه منطقه حدود 320 تا 330 میلیمتر است که برای منطقهای با اقتصاد کشاورزی بسیار حیاتی است. در عین حال، وقوع خشکسالیهای مکرر مشکلاتی را برای کشاورزی منطقه به وجود آورده است که سد سواره با ذخیرهسازی آب در فصلهای کمباران به مقابله با آن کمک میکند.
منابع آبی منطقه:
چشمههای بالادست، اصلیترین منبع آب برای این طرح به شمار میآیند. بر اساس برآوردها، میزان دبی این چشمهها حدود 20 لیتر در ثانیه تخمین زده شده است که این آب با ساخت سد بهطور بهینه مدیریت و ذخیره میشود. در مجموع، این سد توانایی ذخیره 215 هزار متر مکعب آب را دارد و میتواند آب مورد نیاز کشاورزی و شرب منطقه را تأمین کند.
انتخاب ساختگاه و نوع سد
تعیین محل و مشخصات سد:
انتخاب محل مناسب برای سد خاکی سواره به گونهای صورت گرفته که با کمترین هزینه و بیشترین راندمان ممکن باشد. این ساختگاه در فاصله حدود 300 متری از غرب روستا و در پاییندست چشمهها واقع شده است که این موقعیت امکان انتقال آسان آب را فراهم میکند.
نوع سد و مواد ساختاری:
با توجه به شرایط محلی و دسترسی به مصالح خاکی مناسب، سد خاکی سواره از نوع سد غیرهمگن با هسته رسی طراحی شده است. استفاده از خاک رس به عنوان هسته اصلی سد، امکان کنترل تراوش و استحکام بدنه سد را فراهم میکند. همچنین، به منظور کاهش هزینههای اجرایی، از مواد طبیعی موجود در اطراف ساختگاه بهرهبرداری شده است.
طراحی سازههای هیدرولیکی و سیستم آبگیری
سیستم آبگیری و کانالهای انتقال آب:
سیستم آبگیری سد شامل برج آبگیر و مجرای انتقال است که به وسیله لولههای پلیاتیلن آب چشمهها را به مخزن منتقل میکند. این لولهها با قطر 300 میلیمتر و فشار کاری مناسب، آب را از چشمهها تا سد منتقل کرده و از طریق کانالهای خاکی به مخزن سد هدایت میشود.
مکانیابی مخزن و توپوگرافی:
مخزن سد خاکی سواره در خارج از بستر اصلی آبراهه و پاییندست چشمهها قرار گرفته و در نزدیکی اراضی کشاورزی روستا مستقر است. این موقعیت به دلیل شیب مناسب و دسترسی آسان به منابع آبی، گزینه مناسبی برای سد محسوب میشود.
تحلیل پایداری و نتایج مطالعات زمینشناسی
پایداری بدنه و ویژگیهای فنی:
سد خاکی سواره با ارتفاع 10 متر، عرض تاج 5 متر و شیب شیروانی بالا و پایین به ترتیب برابر 1 به 2.7 و 1 به 2.5 طراحی شده است که در تحلیل پایداری مطابق استانداردهای بینالمللی، نتایج مثبتی به دست آورده است. همچنین تحلیل پایداری با استفاده از نرمافزارهای پیشرفته نشان داد که این سد در برابر شرایط بارگذاری، رانش و تراوش از ایمنی کافی برخوردار است.
زمینشناسی ساختگاه:
منطقه سد خاکی سواره در واحد زمینساختی ارس آذربایجان قرار دارد. این منطقه با لایههای سنگی و تکتونیک متنوع، نیازمند استفاده از تکنیکهای پیشرفته در طراحی و ساخت سد بود. بررسیهای زمینشناسی نشان داده که خاکهای رسی و سنگهای آتشفشانی موجود در منطقه، امکان ایجاد یک سد پایدار را فراهم میکنند.
برآورد هزینههای اجرای سد خاکی سواره
هزینههای کلی و بازگشت سرمایه:
هزینههای اجرای سد خاکی سواره، شامل تهیه مصالح، ساخت بدنه، سازههای هیدرولیکی و انتقال آب است که بر اساس فهرست بهای سال ۱۴۰۱، حدود 214 میلیارد ریال برآورد شده است. این هزینهها با توجه به بهرهوری بالای طرح و استفاده حداکثری از منابع محلی، هزینهای مقرونبهصرفه است. اجرای سد با مشارکت مردمی و امکان بهرهبرداری ساده توسط کشاورزان، بازگشت سرمایه و پایداری اقتصادی را در پی دارد.
مزایای اقتصادی و اجتماعی:
اجرای سد خاکی سواره نه تنها به توسعه کشاورزی در منطقه کمک میکند، بلکه از مهاجرت ساکنان جلوگیری کرده و اقتصاد روستا را تقویت میکند. همچنین، این طرح توزیع عادلانه سرمایهگذاری در مناطق کمتر توسعهیافته را تسهیل و با ایجاد فرصتهای شغلی، مشارکت مردم را افزایش میدهد.
نتیجهگیری
سد خاکی سواره شهرستان مشگینشهر به عنوان یک پروژه مهم زیرساختی در راستای توسعه پایدار منطقه، توانسته با استفاده از منابع آبی محلی و بکارگیری تکنولوژیهای پیشرفته در طراحی و ساخت، نقش مهمی در بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی ایفا کند. بهرهبرداری از این سد نه تنها از مشکلات کمآبی در منطقه کاسته بلکه با توجه به ساختار ساده و قابلیت بهرهبرداری توسط مردم محلی، به توسعه پایدار و ارتقای معیشت روستایی کمک کرده است. این پروژه نمونهای موفق از استفاده بهینه از منابع محلی، صرفهجویی در هزینهها و افزایش بازدهی آب کشاورزی است.